İstanbul Eski Şark Yapıtları Müzesi’nin Mezopotamya kısmındaki bir vitrinde pişmiş topraktan kalıp imali insan figürlü plakalar sergilenir. Bazen ömür alanlarında bazen de tapınaklarda ve mezarlarda keşfedilmiştir bu nesneler… Akad devrinden başlayarak ve özellikle Eski Babil periyodunda üç boyutlu objeler olarak popülerlik kazanmışlardır. Çoğunlukla bayanları, elleri göğüs ya da kasıklarında çıplak olarak cepheden gösteren ve bazen erotik sahneler içeren bu plakalar, obje ile izleyicisi ortasında bağ kuran bir müsabaka sunuyor. Öteki bir açıdan bakıldığında bu müsabaka hem bu türlü nesneleri üretip saklayanların hem de yıllar sonra bile onları müzede seyredenlerin vücuda dair tecrübelerini sorgulatan vakit ötesi bir ana dönüşüyor.
Ne de olsa vücut, geçmişten günümüze yaşadığımız her türlü gündelik tecrübenin maddesel kayıt yüzeyi değil midir? Hislerin adeta saklama kabıdır, hafızamızın kollayıcı duvarıdır; hatta dokunma ve görme üzere tüm duyularımızla yahut kol, bacak üzere uzuvlarımızla -engelli bireylerde olduğu üzere bunların kimilerinin eksikliğinde bile- etrafımızla etkileşime geçtiğimiz yerdir. Bu kayıt yüzeyinin arkeolojisine başvurmak, kişiyi ve toplumdaki cisimleşmiş başka şahıslar ortasındaki bağları sorgulamak manasına gelir. Arkeolojide yakın vakitli yaklaşımlar, vücudu yalnız bir temsil alanı değil, bireye mahsus tecrübelerle kil üzere şekillenen bir fiziki yapı olarak kabul ediyor. Öbür bir deyişle, vücudun yalnızca semiyotik yani göstergesel olarak süs, kıyafet, saç üzere mana işaretleriyle kodlanan pasif bir şey olduğu anlayışı eleştiriliyor. Bunun yerine, vücudumuz aracılığıyla etrafımızdaki objeler ve varlıklarla kurduğumuz münasebetlerin yeniden vücudumuz üzerindeki kültürel işaretlere olan etkisini incelemek teşvik ediliyor.
Bu noktada vücudun anlamlandırılmasının çağdaş toplumlarda ‘Batı’ merkezli olduğunun altını çizmek ve bu durumun ister istemez geçmiş vücudu ele alış formumuza yansıdığını kabul etmek gerekir. Batı ideolojisinde vücut ve zihin ikiliği, düşünürleri en çok uğraştıran sıkıntılardan biri olmuştu. Zihnin vücuttan ayrılabilir olduğu fikri tıpkı vakitte cinsiyetlendirilmişti: Tabiat, vücut ve hisler bayanlarla özdeşleşirken kültür, akıl ve kozmik olan her şey erkekle ilintiliydi. Ama bunun geçmişte her vakit bu türlü olmadığını dünyanın çeşitli yerlerinde yapılan etnografik çalışmalar doğruluyor. Öbür kültürlerden de bilindiği üzere çağdaş tıbbın ruhsal olarak nitelediği her türlü kavram zihnimizle değil, vücudumuzla alakalı sayılabiliyordu. Bu durum Antik Mezopotamya’da da geçerliydi. Akadcada libbu(m) sözü; kalp, vücudun içi ve bununla birlikte hislerin, fikrin ve hafızanın merkezi manasına geliyordu. Başka bir deyişle, kalp yalnızca vücudun çekirdeği değildi, kalp ve zihin tıpkı söz olarak bütünsel bir kavramdı.
Mezopotamya’daki vücut anlayışı, zihin-beden ayrılmazlığı haricinde ontolojik manada da Batı ideolojisinden farklıdır. Vücut, heykeller yahut anıtlar üzere öteki tezahürlerde kendini kopyalayabilen bir varlıktır. Ruh görünüşe nazaran birebir anda birden fazla objede ikamet edebilir. Rabler, sadece insanın vücuduna değil, onun sonraki tüm imgelerine de hayat bahşederler. Zainab Bahrani ve Anne Porter’ın çalışmalarında tartıştıkları üzere, bir heykel ‘temsil’ yahut ‘doğanın taklidi’ değildir, hasebiyle bizim bugün sanat dediğimiz şeye aslında tam olarak karşılık gelmez. Örneğin, bir tanrıçanın tapınağı (yani evi) için yapılan heykeli de onun varlığıyla doluydu. Bu varlık, tanrıçanın vücudu görünümündeki öteki objelerle diğer coğrafyalarda paylaşılabilirdi. Münasebetiyle vücut eşit derecede unsur ve ruhtu. Hem süreksiz hem de ebediydi.
Erkeklerin rasyonelliği ve bayanların duygusallığıyla paralel inşa edilen zihin-beden ikiliğinin bozulması, Mezopotamya için ikili cinsiyet anlayışının da farklı açılardan ele alınmasını gerekli kılıyor. Geç dördüncü bin yıldan itibaren yazılı ve görsel deliller, insan vücudunun algılanmasında hem genital organlar üzere biyolojik cinsiyet işaretlerinin hem de kıyafet üzere toplumsal cinsiyet ögelerinin kıymetli bir rol oynadığını göstermektedir. Zihin-beden üzere ikiliklerin tersine bayan ve erkek düalizminin en azından biyolojik düzlemde antik kültürlerin birçoklarında geçerli olduğu kabul edilir. Mezopotamya’da da bayan olma ve erkek olma haline karşılık gelen farklı sözler vardı: Sümercede nammunus ve namnitah; Akadcada ise sinnišūtu(m) ve zikrūtu(m) kadınlık ve erkeklik olarak çevrilebilir. Ama şunun da altını çizmek gerekir: Cinsiyet her durum için kıymet arz etmeyebilirdi ve cinsiyeti meçhul yani kesin cinsiyet belirteçleri ile işaretlenmeyen vücutlar de mevcuttu.
Biz bu yazıda ise Eski Şark Yapıtları Müzesi’ndeki plakaların temel sorununu oluşturan ‘kadınların’ vücutları üzerinden bir vakit seyahatine çıkacağız. Ancak Batı merkezli fikrin sirayet ettiği ve eleştirel yaklaşmamız gereken öteki bir konu daha bulunuyor: Bayanın rahmet ve cinsellikle eş tutulması. Bu algılayışın kendine has enteresan bir tarihi vardır. On dokuzuncu yüzyılda Avrupalılar Antik Yakın Doğu’da yürüttükleri birinci hafriyatlarda keşifler yaparken pagan dinlerini ‘bozuk’, bu coğrafyanın medeniyetlerini ‘çökmüş’ olarak kabul ettiklerinden ‘kutsal fahişelik’ üzere absürt kavramlar üretmişler, mezarlarda refakatçi olarak gömülen bayanları ‘cariye’ olarak yorumlamışlardı. Asuroloji, çağdaş bir çalışma alanı olarak Viktoryen devirde ortaya çıktığında bayan cinselliğiyle ilgili tartışmalar aslında revaçtaydı. Hülasa toplumsal cinsiyetle ilgili önyargılar ve bayanların failliğini yok sayan tavırlar, akademik tartışmalarda vakitle hakimiyet kurdu.
Yakın geçmişin önyargıları haricinde Antik Mezopotamya’dan birincil kaynaklarımızın büyük çoğunluğu zati erkek merkezli ve heteronormatiftir. Tecavüz ve evlilik dışı cinsel ilgi üzere bayan vücudunun ihlalleri, Sümer ve Akad kanun metinlerinin temel hususlarından biriydi. Erkeklerin bayanlara duyduğu dilek, bayan isteğinin tabirlerinden sayıca üstündü. Hemcins dilek tabirleri ise taban seviyedeydi ve muhtemelen yazılı metinlerde artık tanıyamadığımız biçimlerde kodlanmıştı. Böylelikle özgün metinlerde dahi erotizmin beden bulmuş hali olarak bayanla baş başa kalmaktayız. Mitolojide Nergal’ın Ereşkigal’ın hoşluğundan etkilenmesi üzere eril arzuyu körükleyen kadınsı hoşluk fikri, Antik Yakın Doğu Edebiyatı’nda yaygın bir motifti. Üstte değindiğim Eski Şark Yapıtları Müzesi’ndeki plakalar da büyük ihtimalle çıplak bayanın cinsel açıdan cazip olduğunu vurguluyordu.
Peki bayanlar kendi vücutlarına dair hiç mi yazıp çizmemişti? Ne yazık ki günlük üzere şahsî kıssaların kaydedildiği ve insanların iç dünyalarına ışık tutabilecek potansiyelde evraklar antik devirlerde pek yoktu. Yeniden de Mezopotamya’dan mektuplar, evlat edinme metinleri, vasiyetler üzere bayanlar tarafından yazılmış yahut yazdırılmış dokümanlar yoluyla seslerine ulaşabiliyoruz. Olağan unutulmaması gereken kelamlı gelenekler de vardı. Örneğin, Stephanie Budin üzere araştırmacılara nazaran, İnanna ve Dumuzi’ye yazılan ilahiler bayanların kendi ortalarında paylaştıkları kelamlı şiir geleneğinden kaynaklanıyor olabilirdi.
Tüm bu modüllü ve hudutlu kayıtlar, birtakım görsel materyalle birlikte bizlere bayanların kil üzere şekillendirilmiş tarihini sunuyor. Artık bu kaynaklardan kimi örnekleri takip ederek bayan vücudunu üç tema üzerinden kısaca inceleyeceğiz: Bayanın ‘vekil’ vücudu, bayanın ‘emek veren’ vücudu ve bayanın ‘doğuran’ vücudu.
YERDE VE GÖKYÜZÜNDE ARACI KADINLAR
Antik Mezopotamya’da mesken mefhumu ister ölümlüler ister ilahlar için olsun kaotik dış dünyadan ayrıştırılan özel bir manaya sahipti. Bunun için çeşitli apotropaik yani tılsımlı nesneler konutların, sarayların ve tapınakların yerine, kapı girişlerine ya da duvarlara gömülürdü. Bir nevi nesnelerle ilahlara bahşedilen bir aracılık yetkisiydi bu. Ölümlüleri rabler dünyasına bağlamak, girişte tanıttığım ve ömür alanlarında kullanılan bir çeşit muska olarak görülebilecek Eski Babil plakalarında da kelam konusuydu.
Eğer Mezopotamya’da bir kral olsaydınız, kimi tanrıçaların sizin isminize daha yüksek rütbeli yaradanlara müdahale ederek o ilahları bir husus için ikna etmelerini sağlayabilirdiniz. Örneğin, ikinci bin yılın ortalarına gelindiğinde, İnanna/İştar Mezopotamya tarihinde her vakit baskın bir tanrıça olmasına karşın panteondaki pozisyonu, hükümdarlarla olan bağı sebebiyle daha kıymetli hale gelmeye başlamıştı. Sorunlu bir terim olarak çoklukla kutsal evlilik biçiminde çeviri edilen, aslında Antik Yunan’dan aktarılan ‘hieros gamos’ kavramı da bu durumla kontaklı görülebilir. İnanna/İştar ve Dumuzi/Tammuz merkezli bu ritüel kayıtlarında hükümdarın Tammuz’u, seçilmiş bir bayanın ise İştar’ı cisimleştirdiği anlatılır. Ritüel birliktelikle kral bir nevi İştar ile evlenir, ilahi güç tanrıçadan hükümdara geçmiş olur. Altını çizmek gerekir ki bu ritüellerde cinsel birlikteliğin gerçekleştiği şüphelidir. Ayrıyeten kutsal evliliğin görsel ve yazılı kaynaklardaki sembolizmi, Üçüncü Ur Hanedanlığı vakti ve onu takiben İsin-Larsa devirleriyle sonluydu. Yani tanrıçalar aracılığıyla ilahi gücün aktarılması muhakkak periyotlarda hükümdarların idarelerini yasallaştırma uğraşlarının bir kesimiydi.
Tıpkı hükümdara yaklaşmak için bir aracıya muhtaçlık duyulması üzere -tapınaklardaki rahiplerin pozisyonunu da düşünebiliriz- belirli ilahlara ulaşmak konusunda tanrıçaların rolü büyük olmuştur. Sargon’un kızı Enheduanna, İnanna’dan göklerin yaradanı An’ı yardım etmesi için ikna etmesini ister. Sümer ağıtları, felaketli olaylara aracılık etmeleri için tanrıçalara yakarışlarla doludur ve onlara sıklıkla ‘anne’ diye hitap edilir. Dualar bazen ilahların özel anları için bile geçerli olabilirdi. Bir Kassit silindir mühründe şöyle enteresan bir şefaat isteği geçer: “Ey tüm toprakların hükümdarı Ninlil, evlilik yatağında, zevk odanda sevgilin Enlil’e benim adıma da hoş bir kelam söyle.”
Bazı Sümer ve Eski Babil silindir mühürlerindeki sahnelerde bu aracılık pozisyonu daha belirgindir. Mührün sahibi mahcup bir formda artta durur ve bir tanrıça tarafından kudretli yaradana takdim edilir. Başkan tanrıçanın mührün sahibini diğerinin huzuruna tanıtması, Üçüncü Ur Hanedanlığı devrinin de yaygın motifleri ortasındadır. Örneğin, Nippur’da keşfedilmiş bir mühürde Lama tanrıçası, ibadet eden bir bayanı bileğinden tutarak, tahtta oturan öbür bir tanrıçaya götürür. Lama, sözün tam manasıyla ibadet eden kişi ile tanrıçayı bir ortaya getirme pozisyonundadır. Bu sahneyi özel yapan ise figürlerin tamamının bayan olmasıdır.
Pişmiş toprak plakalar, mühürler, ilahiler ve adak metinleri dışında, gündelik hayatın öbür alanlarında bile bayanın aracı pozisyonda olduğu fark edilebilir. Evliliği ele alalım! Kimi durumlarda gelin doğduğu konuttan ayrılmakla kalmaz, kendi cetlerinin inancını da kocasının cetlerinin kültüyle harmanlayabilirdi. Böylece yeni bir meskeni, yeni bir ailesi ve hatta bir dereceye kadar yeni ilahları olurdu. Başka taraftan böylesi hadiseler, bayanların hem kendi akrabaları hem de eşinin akrabalarıyla ilgilerini sürdürmeleri nedeniyle evliliğin aileler ortasında köprü kurmak olarak fonksiyon gördüğü manasına geliyor.
Biraz da yönetici sınıfa baktığımızda hükümdarlar ortasında ittifak kurmak için evlendirilmek üzere saraydan gönderilen birtakım prenseslerin öykülerini biliyoruz. Amarna’da keşfedilmiş mektupların birinde Babil hükümdarı Kadašman-Enlil, Mısır hükümdarı III. Amenhotep’e şöyle müellif: “Benim kızım ile evlenme konusunda yazdıklarına gelince; o yetişkin biri oldu, evlenecek yaşta. Onu sana getirmesi için yalnızca yetkili birilerini gönder.”
Anlaşıldığı üzere ister ölümlü ister ölümsüz olsun, bir nevi erkekler dünyasının birbirleriyle ve ilahlarıyla ilgilerini düzenleyen vekillerdi bayanlar… Bazen de diplomatik evliliklerde olduğu üzere aracı olmaya mecbur bırakıldılar. Aktiflikleri doğal ki bunlarla sonlu değildi…
FAİL VE İŞÇİ KADINLAR
Antik Mezopotamya’da başta besin ve dokuma üretimi olmak üzere bayanların günlük emeğinin birçok, dayanışmayla gerçekleşmişti. Bugün Anadolu’daki köylerde de süregelen bir gelenek olarak açık havadaki bir fırının etrafında topluca ekmek pişirme üzere faaliyetleri hayal edebiliriz. Böylesi mekâanlar birebir vakitte bilginin ve tecrübenin sohbet aracılığıyla öbür bayanlara aktarıldığı yerlerdir. Toplumsallaşarak çoğaltılan emeğin merkezinde bayan vücudu vardır.
Enheduanna’nın kalsit diski, Akad devri, yak. MÖ 2340-2200, Pensilvanya Üniversitesi Müzesi. Fakat emeklerine karşın bayanların işi nadiren ‘erkek işi’ üzere kabul ediliyordu. Antik Mezopotamya’da ‘ekonomi’ (Antik Yunanca’da ‘oikos”’ yani ‘ev’ sözünden geldiği üzere) temel olarak mesken merkezliydi. Bilhassa toplumun alt sınıflarından bayanlar, erkekler kadar hatta birçok vakit erkeklerden fazla çalışıyordu. Bir konutu yönetim etmek için bayanların, bira üretiminden ekmek pişirmeye, dokuma işlerinden çocuk bakımına, tarlada hasada yardımcı olmaktan hayvanlarla ilgilenmeye kadar pek çok sıkıntıda fail olduklarını ancak tüm bunların günümüze ulaşan kaynaklara pek yansımadığını unutmamak gerekir. Temelde ataerkil bir toplumun sonları içerisinde hareket etmek zorunda kalsalar da bu durum bayanların hiçbir gücü ve otoritesi olmadığı manasına gelmemelidir. Bilhassa yönetici sınıftan kimi bayanların isimleri ve hareketleri günümüze ulaşmıştır. Örneğin, Urkeš (Tell Mozan) kentindeki kraliyet depolarında bulunmuş mühür baskıları ortasında kraliçe Uqnitum’a ilişkin olanlar dikkat çeker. Saray yönetiminde kıymetli bir rol oynadığı anlaşılan Uqnitum, mühür baskılarında anneliğe vurgu yaparken kentin Hurri hükümdarı Tupkis ile eşit büyüklükte gösterilmişti. Tekrar Urkeš’te keşfedilen bir diğer mühür baskısında kral Naram-Sin’in kızı Tar’am-Agade bir eş yahut anne tasviri yerine güç ve şiddete karşılık gelen hayvanlarla gayret sahnelerinin ortasına ismini yazdırmıştı. Babası Sargon tarafından Ur’daki bir tapınakta yüksek rahibe olarak atanan, yazdığı şiirlerle meşhur Enheduanna ise Mezopotamya tarihinde ismi birçok yerde geçen ender bayan isimlerindendi.
Böyle örnekler rahatlıkla çoğaltılabilir. Ancak yazıyı tamamlamadan evvel ‘gerçekliğini’ bildiğimiz hayatlardan biraz uzaklaşıp doğum üzerinden ‘metaforlar’ dünyasına geçiş yapalım. Doğum, Mezopotamya’da bayanlarla yakından bağlı, lakin erkeklerin üzerine yazıp çizdiği bir problemdi. Enteresandır ki doğumla ilgili çivi yazılı metinler, güzel belgelenmiş arkeolojik bağlamlardan geldiğinde yahut kolofonlar taşıdığında Kişir-Aššur üzere erkek şifacılara (modern tıp çağrışımından ötürü doktor kelimesinden kaçınıyorum) işaret eder.
Bununla birlikte Sultantepe’de olduğu üzere bazen erkek şifacıların kendi mülklerinde bulunan küçük arşivlerde gün yüzüne çıkarılmışlardı. Ancak bu metinlerin bize anlattıkları, sesleri günümüze ulaşamayan bayan ebelerin doğum hakkında kelamlı olarak paylaştıkları bilgilerin izlerini de taşıyor olmalıydı. Antik Mezopotamya’da doğuran vücudun nasıl algılandığı sorusu, bu metinlerdeki metaforların ve örtük kavramların takibiyle kısmi olarak cevaplanabilir.
Ninova’da Asurbanipal’in kraliyet kütüphanesinden bir tıbbi metin içeren tablet, Yeni Asur devri, yak. MÖ 930-612, British Museum. METAFORLAR VE ‘TEKNOLOJİK’ VÜCUT: YARATICI KADINLAR
Babil ve Asur tıbbi metinlerinde; bayan ve erkek ortasındaki anatomik farklılıklar yahut adet, menopoz, hamilelik ve doğum üzere bayanlara mahsus süreçler hakkında açıkça yorum yapılmaz. Hatta bayan ve erkeklerin cinsel sıvıları ortasında da bir fark olmadığı anlaşılabilir. Yani bayanların da meni ürettikleri düşünülmüştü. Mezopotamya’da tıbbi tedaviye eşlik eden büyüler ve ritüeller de bulunmaktadır, böylelikle çağdaş tıptan farklı bir şifacılık sistemi karşımıza çıkar. Bu sistemde vücudun nasıl algılandığı ise insan-çevre etkileşimine ait tecrübeler ve tabiattaki fenomenlerle analoji yani benzerlik yoluyla tabir edilmiştir. Ulrike Steinert, Mezopotamya’da bayan vücudunun üretken bir vücut olarak tarım ve hayvancılıktaki üretim süreçleriyle karşılaştırıldığını tartışmaktadır. Örneğin sulamak ve tohum ekmek, bayanların gebe kalmasıyla alakalı cinsel metaforlardır. Zati hem erkek hem bayan vücudunun işleyişi genel olarak kültürel teknolojilerle anlamlandırılmıştı. Kimi araştırmacılar, tedavi metinlerinden yola çıkarak, ağız ile anüs ortasında içinden sıvıların ve besinlerin aktığı bir ırmak ya da kanal gibisi bir yolun hayal edildiğini öne sürmüştür. Fırat ve Dicle’de olduğu üzere, bu beden kanalındaki olağan akış tek taraftaydı ve işleyişinin denetim edilmesi kıymetliydi. Bunun için önemli hastalıkların semptomları olarak bu kanalın tıkandığı yahut düzgün çalışmadığı düşünülmüştü. Lavman ve kusturma üzere tedavilerle bu duruma müdahale edilmeye çalışılmıştı.
Kadın cinsel organları için hem Sümerce hem Akadcada bulunan çok sayıda terim, birtakım mimari imgeleri de yansıtır. Sümercede šà (bedenin içi; karın, kalp) ve Akadcada libbu(m) olan ya da Sümercede šà-tùr, Akadcaya ise šassūru olarak ödünç alınan sözler, metaforik olarak rahmi söz eder. Rahim imgesi ise bir yapı olarak ‘inek ağılı/hayvan ahırı’ manasına gelen cins ögesinde yer alır.
Sümercede hayvancılıktan bir benzetme yapılarak rahim, bir barınak yahut iç yer olarak hayal edilmişti. Çeşit işareti birebir vakitte doğum tanrıçası Nintur’un ismini yazarken de kullanılmıştı. Doğum konusunda beşerler ve hayvanlar ortasındaki irtibat yalnız lisanda değil görsel tasvirlerde de mevcuttu. Mezopotamya’da ana tanrıçaya omega (Ω) sembolüyle referans verilmekteydi. Bunun da iki boynuzdan oluşan bir rahim ile karakterize edildiği, ineğin üreme sistemine güçlü bir benzerlik taşıdığı tartışılmıştır. Zati inekler mitolojide doğumla ilişkilendirilir. Örneğin, Ay Yaradanı Sin bir ineğe aşık olur ve inek gebe kalır. İnek doğum yaparken oldukça zorluk çeker, ilah Sin ise ona yardım etmek için iki kollayıcı ruh gönderir; sonunda buzağı doğar. İneğin daha fazla zorluk yaşamadan doğurması üzere acı çeken bayanın da bebeğini gözetici varlıklar aracılığıyla doğurabileceğine inanılır.
Rahmin daha enteresan boyutu ise semantik olarak kimi sözlerde kap formunda karşımıza çıkmasıdır. Akadca’ya agarinnu(m) olarak alınan Sümerce aĝarin sözünün temel manası alet üretiminde kullanılan pota, kalıp üzere kaplardır. Aĝarin ekşi mayaya ve insanlığın yaratılışıyla alakalı verimli ilkel kile de referans verir. Rahmin bir kap olarak metaforlaşması, muhtemelen çömleklere yapılan çocuk gömüleri üzere öteki kültürel uygulamalara da yansımıştır. Öbür bir deyişle küp mezarlar, insanın evvel kilden rahimdeki pozisyonunu hatırlatmış olabilir. Enki’nin insanları kilden yarattığı Babil yaratılış mitlerinde de toprak ve rahim ortasında irtibat vardır.
Kil dışında doğumu metaforlaştıran bir diğer öge sudur. Kozmolojik anlayışla paralel olarak bebeğin yaratıldığı rahim karanlık ve su dolu bir yer olarak hayal edilmişti. Bu amniyotik sıvı, erkek ve bayan sıvılarının birbirine karışmasıyla oluşan bir sıvıydı. Kimi metinlerde doğumun kendisi de ırmak boyunca yüzen bir tekne metaforuyla bahsedilmiştir.
Kadın doğum sırasında bu tekneyi yönlendirir, yani kaptandır. Doğum yapan bayanı simgeleyen ve tıpkı vakitte amniyotik sıvı içindeki bebeğe de gönderme yapan tekne motifi, Tufan öyküsündeki gemi motifi yahut Sargon efsanesi ile Musa’nın kıssasında de geçen, bir sepet içinde ırmağa bırakılan bebek motifi üzere öteki anlatılarla da kıyaslanabilir. Yeni Asur devrinden bir mersiyede, doğum sırasında ölen bayan için “akıntının ortasında bir tekne üzere sürüklendi” sözleriyle ağıt yakılır.
Yakın Doğu literatüründe bugüne dek hakim görüş, bayan vücudunun doğum için etkisiz bir hazne olarak algılandığı biçiminde. Yani erkek, ‘tohumunu’ rahme ekerken bayan sadece o tohumu karnında saklar ve güya üremeye temelli hiçbir katkıda bulunmaz. Lakin Mezopotamya’dan yazılı kaynaklara farklı açılardan bakış, bayan vücudunun metaforik olarak etken ve fail olduğunu doğrular. Yani doğum kelam konusu olduğunda her iki cinsiyetin tamamlayıcı olduğu bir münasebet modeli kurulmuştu.
CİNSİYETLENDİRİLMİŞ BİR TARİHİN PEŞİNE DÜŞMEK…
Elbette antik çağda bayanlara dair birçok hacimli kitap yayımlandı ve bu kısa yazıda mevcut bilgilerin tamamından bahsetmek mümkün değil. Antik Mezopotamya, üç bin yıldan fazla tarihselliği olan bir coğrafya ve bu geniş kronolojik çerçeve içerisinde bayanların rolleri elbette değerli farklılıklar gösteriyor. Ayrıyeten birtakım yerleşimler ve vakit dilimleri çok uygun belgelense de kimi devirler ortasında boşluklar bulunuyor. Bu sonları, yazının başında belirttiğim Batı kanısı temelli sorunlarla ele alırsak antik çağlarda yaşamış bayanların tarihini yazmanın hiç de kolay olmadığını lakin sorular sormaya devam etmenin faydalı olduğunu vurgulayarak yazıyı bitirelim. Türkiye’de arkeologların ve tarihçilerin birden fazla; bayanları, sabit kimlik kalıplarına indirgenmiş bir varlık olarak ve genellemelerle ele almaya devam ediyor.
Kadınların pozisyonları, yaptıkları, yapamadıkları, erkeklerle kıyaslanmaları sıkça mevzubahis oluyor. Tahminen bu yazı da başlığıyla ve içeriğiyle bu tuzağa düşüyor. Ancak vücudu teorik manada merkeze alan bir yaklaşımın öbür pencereler açabileceğine inanıyorum. Bayan kavramının gerçeklikten metafora uzanan bir spektrum olduğunu ve tarihi ve kültürel olarak bir kil üzere şekillendiğini göstermesi açısından…
Eski Şark Yapıtları Müzesi’nde pişmiş toprak plakaların sergilendiği vitrinin önünden başladığımız vakit seyahatinin sonunda tekrar şimdiye dönelim ve Fatmagül Berktay’ın ‘Tarihin Cinsiyeti’ kitabının giriş kısmındaki kelamlarını hatırlayalım: “Gene de hiç belirli olmaz, bakarsınız günün birinde, farklılığın kutuplaşmış ikiliklerin hudutlarına hapsolmadığı düşünsel ve siyasal bir iklimde, bugün lakin bir hasret olarak var olabilen ‘cinsiyet tanımayan akıl ve insan’ kavramı, gerçeğe dönüşür. Lakin o vakte dek, cinsiyetlendirilmiş bir tarihin, teorinin ve ideolojinin peşine düştüğümüz için bizi kim kınayabilir?”
*Doktora Öğrencisi, Brown Üniversitesi Joukowsky Arkeoloji ve Antik Dünya Enstitüsü