Kamu sermayeli bankaların iş ve süreçleri, kârlılığı, harcamaları vergi ödeyicisi olan her yurttaşın yakından takip etmesi gereken alanlardır. Kâr eden, harcama disiplinine uyan kamu bankaları, daha yüksek vergi öderler ve kârlarından Hazine’ye daha fazla kaynak aktarırlar. Aksi durumda ise hem vergi gelirleri düşer hem de Hazine’nin temettü gelirleri azalır.
Türkiye’ye gerçek demokrasinin her delikli kuruş vergimizin ve oylarımızın peşine düşerek geleceğine inanan biri olarak, kamu sermayeli bankaların son devirdeki reklam harcamalarına mercek tutma muhtaçlığı duydum. Bu gereksinim tıpkı vakitte, bu bankalar aracılığıyla yapılan reklam harcamaları yoluyla medyanın ve hasebiyle siyasetin kamu kaynaklarıyla finansmanı riskinden de kaynaklandı. Ayrıyeten uzun bir müddettir kamu kaynakları ile kimi basın yayın kuruluşları mı finanse ediliyor sorusu aklımı kemiren sorulardan biriydi. Bu soruların yanıtlarını birlikte arayalım.
İKİ KAMU BANKASINDAN DEVASA REKLAM HARCAMASI
Ziraat Bankası yüzde 100, Halk Bankası ise yüzde 91 oranında kamu sermayeli kamu bankalarıdır. Bu iki kamu bankasının faaliyet raporlarından hareketle yıllar prestijiyle yaptıkları reklam harcama fiyatları aşağıdaki üzeredir. TCMB yıllık ortalama dolar kurunu temel alarak ilgili yıl harcamasının dolar karşılığını da hesapladım. Ortaya çıkan tablo aşağıdaki üzeredir.
Son periyotta TL’deki süratli paha kaybı 19 yıl öncesindeki TL bazlı harcamaları manalandırmakta yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle mevzuya dolar bazlı baktığımızda iki kamu bankasının 19 yıllık süredeki reklam harcaması fiyatının Türk Lirası cinsinden toplam 8 milyar 300 milyon lira, ortalama dolar kuru ile ise 1 milyar 283 milyon dolar olduğu görülmektedir. Doların 34 lira olduğunu kabul ettiğimizde karşımıza çıkan faturanın bugünkü karşılığı 43 milyar 298 milyon lira olmaktadır.
43 milyar lirayı aşan reklam pastası kimlere gitti
Yukarıdaki hesaplamalarımıza nazaran 19 yılda bugünkü karşılığı 43.3 milyar lira olan reklam pastası hangi yayın kuruluşlarına, hangi kriterlere ve ölçülere nazaran dağıtılmıştır? Bu soruyu sormak hakkımız. Zira yersiz, gereksiz yapılan her reklam vergilerimizden çalınmaktadır.
Bankaların, reklam verecekleri yayın kuruluşlarını seçerken, rating, tiraj ve gibisi kriterleri dikkate alıp almadıklarını bilmiyoruz. Lakin kamu sermayeli bu bankaların bilhassa son periyotta reklamlarının aşikâr medya kümeleri üzerinde ağırlaştığı konusu kamuoyunun malumu bir mevzudur.
Reklam vermede objektif kriterlere uyulmayıp aşikâr bir medya kümesine yakınlık, iktidara yakınlık ve gibisi kriterler temel alındığı durumda bunun ismi reklam verme değil, kamu kaynaklarının berbata kullanımı, medyanın ve siyasetin kamu kaynaklarıyla finansmanı olur.
Reklamın emeli, pazarlanmak istenen hizmetin, eserin geniş kısımlara ulaştırılmasıdır. Bu gaye güdülmeden yapılan reklamın ana gayesi reklam verilene kaynak aktarılmasına dönüşür. Bu türlü bir uygulama basın ve yayın kuruluşları ortasında ayrımcılık manasına gelir. Bu uygulama, basın ve medyada rekabet eşitliğini bozar. Basın ve yayın kuruluşlarının belirli çevrelerin buyruk ve talimatlarıyla hareket etmesine yol açar. Bir kısım medyanın ise reklam alabilmek için sesinin kısılması, otosansür uygulaması sonucunu doğurur. Sonuçta tüm bunlar, kamu kaynaklarının birilerine peşkeş çekilmesi yanında; özgür basını ve medyayı, münasebetiyle da demokrasiyi ortadan kaldırır.
Tüm bu nedenlerle soruyoruz: Kamu sermayesine sahip bu bankalardan beklentimiz reklamlarını hangi kriterlere nazaran dağıttıklarını açıklamalarıdır. Kimlere, hangi yayın kuruluşlarına, hangi bedellerle reklam masrafları ödemişlerdir? Bu bankaların sahibi kamunun yani 85 milyon yurttaşın bunları bilme hakkı vardır.
Özel bankaların 8 kat, kamu bankalarının 300 kat artmış
Kamu bankalarının, kamu tarafından verilmiş kimi misyonları yerine getirme yükümlülükleri vardır. Bu yükümlülüklerinin karşılığını da Merkezi İdare Bütçesi’nden “Görevlendirme Gideri” ismi altında alırlar. Ayrıyeten, son devirde kamunun tercihi sonucunda vergi ödemelerinin ekseriyeti konusunda kamu bankaları tek yetkilidir. Hasebiyle, kamu bankaları aslında hazır iş ve müşteri portföyüne sahiptir. Çok fazla reklam yapma gereksinimi duymazlar, en azından o denli olması beklenir.
Ancak elde ettiğimiz bilgiler bize tam aksisini söylüyor. İki kamu bankasının ve iki büyük özel bankanın 2005 yılındaki ve 2023 yılındaki reklam harcamalarındaki artış fiyatlarına baktığımızda karşımıza çıkan tablo inanılmaz.
Halk Bankası’nın 2023 yılında yaptığı reklam harcaması 2005 yılındaki reklam harcama fiyatının tamı tamına 374 katıdır. Ziraat Bankası’nınki ise 298 kat artmıştır. Buna karşılık Türkiye’nin önde gelen ve reklamlarını çok sık gördüğümüz iki büyük özel bankanın reklam harcamaları birebir periyotta yalnızca 8 kat civarında artmıştır. Hasebiyle kamu bankalarındaki çok yüksek reklam harcamalarının izahı yoktur.
SAYIN BAKAN BİRAZ DA MESKENİN İÇİNE BAKSAK
Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek vergi gelirlerini artırmak için bütün kontrol elemanlarını seferber etmiş durumda. IBAN’lar denetim ediliyor. Lokantalar, cümbüş yerleri, işletmelere hasılat tespiti için vergi memurları gönderiliyor. Ne için, zira Hazine’nin paraya muhtaçlığı var.
Binlerce vergi müfettişi, vergi memuru görevlendirip yapılacak IBAN incelemeleri, hasılat tespitleri sonucu elde edilecek gelirin 10 milyarı bile bulacağından şüpheliyim. Lakin kamu kurumlarının, kamu sermayeli işletmelerin gereksiz ve yersiz harcamalarının önüne geçildiğinde paranın kasaya girmesi için uğraşmayacaksınız. Para kasada kalacak.
Türk mali yapısı tarihinde görülmemiş derecede bozulmuş durumdadır. Eylül ayında yayımlanan 2025-2027 Orta Vadeli Program’a nazaran önümüzdeki yıllarda yıllık bazda ortalama 2 trilyon lira bütçe açığı vereceğiz. Bu türlü bir ortamda her bir kuruşun ehemmiyeti artmıştır. Bu ortamda Sayın Hazine ve Maliye Bakanı’na davetimiz, biraz da konutun içine eğilmesi, meskenin içindeki israfa, usulsüzlüklere, yolsuzluklara odaklanmasıdır. Aksi durumda, hem sahiden gelir elde edemeyecek hem de inandırıcılık sorunu yaşayacaktır.
Ayrıca şunu belirtmekte fayda bulunmaktadır; iki kamu bankasının yalnızca 2023 yılı reklam harcaması toplamı ile bu eğitim-öğretim yılında yani 9 ay boyunca ortalama 20.000 lira maaş ile 16.666 paklık vazifelisi çalıştırılabilirdi. Böylelikle tüm devlet okullarının yaklaşık 1/3’i kadarının paklık vazifelisi gereksinimi karşılanmış olurdu.